XUYÊN KHUNG

Rhizoma Ligustici wallichii

1. Tên khác

Khung Cùng, Tang Ky.

Tên cây: Ligusticum wallichii Franch.

Họ: Hoa tán (Apiaceae)

Xuyên Khung là một cây thuộc thảo, sống lâu năm, thân mọc thẳng trong ruột rỗng, mặt ngoài có đường gân dọc nổi rõ. Lá mọc so le, kép 3 lần, cuống lá dài 9-17cm, phía dưới ôm lấy thân, 3 đến 5 đôi lá chét, cuống lá chét dài, phiến lá chét rách sâu, khi vò có mùi thơm. Hoa họp thành tán kép, cuống tán phụ ngắn chừng 1cm, hoa nhỏ, màu trắng. Song bế quả, hình trứng.
Xuyên Khung vị cay, tính ôn, có công năng hành khí, hoạt huyết, trừ phong, giảm đau; dùng trị kinh nguyệt bế tắc, nhức đầu hoa mắt, cảm mạo phong hàn (cảm lạnh), sốt cao, rét nhiều, mồ hôi không ra được, hoặc phong thấp, nhức mỏi cơ thể, ngực bụng đau tức, nhọt độc sưng đau. Ngoài ra, thành phần tinh dầu của xuyên khung còn có tác dụng an thần, hưng phấn trung khu hô hấp… Những người có chứng âm hư hỏa vượng không nên dùng.

Bộ phận dùng là thân rễ (thường gọi là củ) của cây Xuyên Khung.
Thường thu hái vào mùa thu, đông (tháng 10 – 12). Đào lấy củ, bỏ phần trên cổ rễ và rễ con, rửa sạch đất cát, phơi hoặc sấy nhẹ cho khô, ta được vị Xuyên Khung có mùi thơm đậm đặc biệt, vị đắng cay, tê lưỡi Xuyên Khung đã được ghi trong Dược điển Việt Nam (2002).

Theo Kha Vinh Đường và Tăng Quảng Phương, 1957 (Hoá học báo, 23 (4): 246- 249) thì trong xuyên khung Ligusticum wallichii có 4 chất chủ yếu sau đây:

Một ancaloit dễ bay hơi, công thức C27H37N3
Một axit C10H10O4 với tỷ lệ chừng 0,02 gần giống axit ferulic trong cây A nguỳ (Ferula asa-foetida L.
Một chất có tính chất phenola với công thức C24H4604 hoặc C23H4404, độ chảy 108°C.
Một chất trung tính có công thức C26H2804, độ chảy 98°C.

Xuyên Khung có tác dụng lưu thông khí huyết, trừ phong, giảm đau, giảm co thắt, an thần, giảm huyết áp. Dùng chữa các chứng bệnh như: Nhức đầu, bụng trướng, chân tay tê lạnh, ung nhọt, phụ nữ kinh nguyệt không đều, tắc kinh và các bệnh về tuần hoàn máu…

Xuyên Khung 3g, Tế Tân 2g, Hương Phụ 3g, nước 300ml, sắc còn 100ml. Chia 3 lần uống trong ngày.

Xuyên Khung 12g, Kinh Giới 12g, Bạc Hà 24g, Phòng Phong 4g, Tế Tân 3g, Khương Hoạt 6g, Bạch Chỉ 6g. Các vị trên tán nhỏ, ngày uống hai lần, mỗi lần uống 6g bột, dùng nước chè mà chiêu thuốc.

Xuyên Khung tán nhỏ. Dùng nước trà chiêu thuốc. Ngày uống hai lần, mỗi lần uống 4 đến 6g.

Hoàng Kỳ 8g, Nhân Sâm 4g, Quế Chi 4g, Thược Dược 4g, Cam Thảo 2g, Thục Phụ Tử 4g, Tế Tân 4g, Khương Hoạt 4g, Phòng Phong 4g, Xuyên Khung 4g, Gừng nướng 4g, Đại Táo 2g. Cách dùng: sắc uống.